La Bayadère in de tijd
Oosters en opium
Sprookjes. Fantasieën. Rijke kostuums. Oosterse prinsen en paleizen. Er wordt opium gerookt in de eerste acte, en in de tweede acte zien we waar dit toe leidt. De romantische balletten uit de 19e eeuw lijken gebaseerd op alles behalve het leven van toen. Niets is minder waar. La Bayadère staat ferm in de geest van zijn tijd. Petipa had een feilloos gevoel voor de smaak van het publiek en wist de juiste modieuze snaar te raken.
De vuren van de Franse Revolutie waren nog maar net gedoofd of het vuur van de romantiek ontstak en veranderde de kunst in Europa. De geboorte van de romantiek vond plaats op 21 november 1831 in Parijs: in Mayerbeer’s opera Robert le diable zat een ballet waarin in het wit geklede dode nonnen uit hun graf opstonden en een Valse infernale dansten in spookachtig maanlicht. Deze scène sloeg in als een bom. Er volgde een stroom van balletten met bovennatuurlijke thema’s. De beroemdste was vanzelfsprekend Giselle.
Oosters en etherisch
In La Bayadère trok Petipa alle romantische registers open. Kenmerkend voor de romantiek is de keuze voor een exotische locatie of achtergrond en het verweven van etherische wezens. La Bayadère zou geïnspireerd zijn door Indiase klassieke verhalen van de dichter en toneelschrijver Kalidasa. Het Rijk der Schimmen zou best zijn oorsprong kunnen vinden in Gustav Doré’s illustraties bij Dante’s Paradiso uit zijn La Divina Commedia.
Opvallend is dat in de eerste acte van het ballet op het podium openlijk opium wordt gerookt. Maar ook dat past prima in de opvattingen van die tijd. Opium was van oudsher een bekend en veelgebruikt middel tegen veel kwalen.
Huismiddeltje?
Een van de oudste historische bronnen die de papaver als slaapwekkend en bedwelmend middel vermeldt is een tekst in spijkerschrift op een Soemerisch kleitafeltje van 3500 voor Christus. In het oude Egypte werd omstreeks 1500 voor Christus opium op grote schaal gebruikt. In Griekenland hoorde de papaver bij de god van de dood, Thanatos, bij zijn broeder Hypnos, de god van slaap, en aan diens zoon Morfeus, de god van de dromen. Waar de naam morfine vandaan komt is niet moeilijk meer. In de Griekse mythologie ontdekte de godin Demeter dat haar verdriet afnam als ze opium nam. De Grieken gebruikten opium als kalmerend middel. Homerus schreef erover: 'Ze deed een drug in de wijn, een drug om alle pijn en woede te verzachten, om alle leed te doen vergeten.'
Alexander de Grote gebruikte eveneens opium. Hij nam het mee naar India, maar bewaarde het voor zichzelf en zijn mannen en het gebruik verspreidde zich niet.
Pas in de 7e eeuw kwam opium via Arabische handelaren in China terecht, waar het in eerste instantie gebruikt werd om diarree te genezen. Later werd opium onder invloed van de Hollandse kolonisten een middel tegen malaria én een roesmiddel. In Europa werd opium pas in 1525 als medicinaal drankje geïntroduceerd. Het drankje droeg de naam 'laudanum' en was gemaakt van alcohol en opium. Het werd door volwassenen én kinderen gebruikt als slaap- en pijnstillend middel en was erg populair. Gedurende de 19e eeuw was opium zowel in de VS als in Engeland bij drogisten vrij te koop.
China raakte in de ban van opium. Het gevolg was dat veel gebruikers verslaafd raakten. De Oost Indische Compagnie en Britse opiumhandelaren maakten handig gebruik van al die verslaafden om er financieel beter van te worden. Dit leidde zelfs tot twee opiumoorlogen. Pas in 1906 gaf de Chinese keizerin aan er echt schoon genoeg van te hebben en eiste ze dat het verbouwen van papaver aan banden werd gelegd.
Everybody must get stoned…
Bekeken vanuit ons perspectief lijken de 19e eeuwers een tamelijk liberale houding te hebben over opium, of het nu wordt gebruikt als pijnstiller of stimulerend middel. Toch valt er uit de literatuur op te maken dat opium volstrekt niet alleen als een onschuldige pijnstiller of aardig verzetje wordt gezien. Opium was zeker een probleemdrug in bijvoorbeeld het Victoriaanse Engeland, waar mensen (ook schrijvers) zich vaak ophielden in opiumkits. Prominente voorbeelden te over. De opiumkit episode in Oscar Wilde's The Picture of Dorian Gray (1891) is in veel opzichten kenmerkend voor de laat-Victoriaanse romans, verhalen en periodieken. De zeer gerespecteerde Sir Arthur Conan Doyle was een gebruiker. De succesvolle feuilletonschrijver Wilkie Collins nam het zelf en liet het zijn romanfiguren gebruiken. Hector Berlioz schreef muziek onder invloed van opium. Coleridge, Delacroix, Daumier, Sir Walter Scott, Poe, Baudelaire, Balzac, Alexandre Dumas, Rimbaud, Robert Louis Stevenson, and Yeats, Debussy, Satie, Apollinaire, Alfred Jarry, Colette, Proust, and the young Picasso en nog vele anderen gebruikten. Wie gebruikte eigenlijk niet?
Kind van zijn tijd
Qua motief en thema schreef Petipa met La Bayadère een ballet dat helemaal van zijn tijd was. En, de geschiedenis vermeldt het niet, misschien had Petipa zelf ook een opiumpijpje gerookt voor hij zijn Rijk der Schimmen ontwierp. Dat was toen ten slotte net zo gewoon als nu het glaasje wijn is, dat ik onder het schrijven drink.
(voor de geschiedenis van opium is deels gebruik gemaakt van materiaal van de website van de Jellinek).
